Bayram Paşa Külliyesi, Fatih Haseki’de,  Keçi Hatun Mahallesi’nde, Haseki Külliyesi’nin hemen yanında yer alır. 1044’te (1634-35) Veziriazam Bayram Paşa(ö. 1638)  tarafından yaptırılan külliye;medrese, tekke, türbe, sebil, sıbyan mektebi, çeşme ve dükkanlardan oluşmaktadır. Bayrampaşa, IV.Murat zamanında sadrazamlık yapmış ve Bağdat seferi sırasında vefat etmiş bir devlet adamıdır. Külliye içinde yer alan türbesinde mefdundur.

Bünyesinde cami bulunmayan külliyenin, dönemin Hassa Başmimarı Kasım Ağa’nın eseri olduğu kabul edilir. Külliye  XVIII. yüzyıldan bu yana çeşitli onarımlar görmüş, sıbyan mektebi dışında kalan yapıları özgünlüğünü kaybetmeden günümüze gelebilmiştir.

Bayram Paşa Külliyesi’nin kuzey sınırını Haseki Caddesi oluşturmakta; yapılar kuzey-güney doğrultusunda uzanan ve bu caddeye bağlanan Haseki Kadın Sokağı tarafından iki parçaya ayrılmaktadır. Sokağın doğusunda medrese, sıbyan mektebi ve dükkanlar, batısında ise tekke, türbe, sebil ve çeşme yer alır. Arsasının meylinden dolayı tekkenin Haseki Caddesi’ne açılan cümle kapısından avluya basamaklarla çıkılmakta, medresenin kuzey kanadının altında da dükkanlar sıralanmaktadır.

Malzeme olarak; medrese, türbe, sebil, çeşme ve tevhidhanenin duvarlarında kesme köfeki taşı, derviş hücreleriyle diğer bazı tekke bölümlerinin duvarlarında moloz köfeki taşı, sütun, sütun başlığı, kapı ve pencere söğesi gibi ayrıntılarda ise beyaz mermer kullanılmıştır. Kubbe ve tonozlar tuğla ile örülüp içeriden sıva, dışarıdan kurşunla kaplanmıştır.

Bayram Paşa Medresesi’nde, üstü açık kare planlı avlu, sivri kemerli, pandantifli kubbelerin örttüğü on altı birimli revakla çepeçevre kuşatılmış; revakların arkasına batı yönü dışında, on dört adet kare planlı talebe hücresi yerleştirilmiştir. Ortasında basık kemerli girişin yer aldığı batı cephesi, yanlarda revaklara açılan pencerelerle donatılmıştır. Kuzey kanadının ortasında ve giriş ekseni üzerinde yükselen kare planlı, kubbeli dershane, hücrelerin kitlesinden ileriye ve yukarıya doğru taşmaktadır. Revaklara açılan kapılardan girilen hücrelerde, avluya veya dışarı bakan pencereler, ocaklar, dolap nişleri bulunur. Hücreler, basık sekizgen kasnaklara oturan pandantifli kubbelerle örtülmüştür. Dershanenin kubbesi ise içeriden tromplara, dışarıdan onikigen bir kasnağa oturmaktadır.  İlk olarak 1865’de onarım gören medrese, günümüzde Bayrampaşa Kültür Derneği olarak hizmet vermektedir.

Birbirleriyle bir bütün oluşturan türbe ile sebil, arsanın kuzeydoğu köşesinde, cadde ile sokağın kavşağında yer alır. Türbe, kare planlı, kubbesi tromplarla donatılmış bir merkezi sofa ile kuzeybatı kenarı dışında düz örtülü birer eyvandan oluşmaktadır. Türk-İslam mimarisinde sivil mimariden kaynaklanan ve en erken dönemlerden itibaren medreselere, tarikat yapılarına ve hamamlara da uygulanan bu tasarımın, XVII. yüzyılda bir türbede karşımıza çıkması, ayrıca söz konusu türbenin aynı özelliğe sahip Revan Köşkü ve Bağdat Köşkü’nün(http://www.degisti.com/index.php/archives/3904) çağdaşı olması dikkat çekicidir. Sekizgen kasnaklı merkezi kubbe ile orta mekanın beden ve eyvan duvarları farklı yüksekliklerde tutularak, türbenin hareketli ve plastik bir dış görünüme sahip olması sağlanmıştır. İki sıra pencerenin açıldığı türbe girişi, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında yenilendiği anlaşılan, barok üslupta kalem işleriyle süslü, ahşap direkli bir revakla donatılmıştır. Ayrıca yapının içi devrinden kalma kalem işleri ile bezelidir.

Türbenin kuzeydoğu yönündeki eyvanına bitişik, sekizgen planlı, kubbeli sebilin, beş kenarı dışarı açılmaktadır. Bu kenarların köşelerine yerleştirilmiş olan sütunlar, baklavalı başlıklar ve sivri kemerlerle taçlandırılmıştır. Kemerlerin aynaları alternatif olarak rumili ve geometrik yıldız motifli mermer şebekelerle zenginleştirilmiş, ayrıca kemerlerin arasındaki alanlar rumi kabartmalarla doldurulmuştur. Sivri kemerlerin altında, açıklığı geometrik taksimatlı tunçtan şebekelerle kapatılmış dilimli kemerler görülmektedir. Sivri mukarnaslı saçak silmesinin altında, külliyenin tarihini(1044) veren yegane kitabesi yer alır.

Haseki Caddesi üzerinde sebilin biraz batısında yer alan çeşme, türbenin çevre duvarına bitiştiği noktada inşaa edilmiştir. Kaval silmeli çerçeve içinde yer alan sivri kemeri, kırık kaş kemerli ayna taşı ve günümüze ulaşamamış kurşun kaplı ahşap saçağı ile çeşme, XVII. yüzyılın geç klasik üslubunu yansıtmaktadır.

Kadem-i Şerif Tekkesi adıyla da anılan Bayram Paşa Tekkesi, kuruluşunda Kadiriyye’ye bağlı iken XVIII. yüzyılın başlarında Bayramiyye-Himmetiyye’ye, aynı yüzyılın sonlarında Halvetiyye-Sünbüliyye’ye, XIX. yüzyılın ortalarında ise tekrar Kadiriyye’ye intikal etmiştir.

Tekke, türbe ve sebili çevresinde toplayan avlunun cümle kapısı kuzey yönüne, Haseki Caddesi’ne açılmaktadır. Yapının basık kemerli açıklığı ve avlu yönündeki iki sütuna oturan sivri kemerli, kubbeli sayvanı ile dikkati çeken esas girişi dışında iki de tali giriş mevcuttur. On adet derviş hücresi, arsanın doğu ve güney sınırları boyunca uzanan (L) biçiminde bir kitle teşkil etmektedir. Bu birimler gerek ölçüleri gerekse plan ve üst yapı özellikleri bakımından medrese hücrelerine benzemekte ancak dışa kapalı ve ocaksız olmalarıyla onlardan ayrılmaktadır. Derviş hücrelerinin önünde sekiz birimli bir revak uzanmakta, batı ucunda da, avlu yönünde ileri çıkan meydan odası ile şeyh odası yer almaktadır. Doğudaki tali girişten sonraki üstü açık geçidi avluya bağlayan beşik tonozlu bir geçit, bu odaları birbirinden ayırmaktadır. Kare planlı,pandantifli kubbelerle örtülü bu mekanların girişleri de aralarındaki geçide açılır. Şeyh odasının arkasında, arsanın güneybatı köşesinde, su haznesi ile bir dizi hela vardır. Sekizgen planlı ve kubbeli tevhidhdne, avlunun güney kesiminde bağımsız bir kitle olarak tasarlanmıştır. Basık kemerli girişi, cümle kapısının karşısında  yer alır. Kemerin üzerinde boş bırakılmış bir kitabe yeri, daha yukarıda sonradan örülmüş sivri kemerli bir açıklık vardır. Tevhidhanenin, girişin yer aldığı kuzey kenarı ve mihrabın bulunduğu güneydoğu kenarı dışındaki diğer kenarlarına, altlı üstlü ikişer pencere açılmıştır.  Bunlardan alttakiler dikdörtgen açıklıklı ve demir parmaklıklı, üsttekiler ise sivri kemerli ve alçı pencerelidir. Yarım sekizgen hücresi ve dilimli kavsarası ile mihrap yalın görünümlüdür. Yapının iç köşeleri, mihrap ile aynı biçimde ancak çok daha ufak boyutlu nişlerle hafifletilmiştir. Kuzey, kuzeybatı ve batı kenarları boyunca devam eden fevkani kadınlar mahfilini taşıyan ahşap eliböğründelerin alt kesimleri küçük mukarnaslarla, alınları da klasik üslupta kalem işleri ile bezelidir.

Kuzeydeki hücre dizisinin altına isabet eden ve Haseki Caddesi boyunca sıralanan dükkanlar, beşik tonoz örtülü, dikdörtgen planlı birimlerdir.

Son onarımda yıktırılmış olan sıbyan mektebinin, ahşap çatılı bir yapı olduğu ve geç devirde iki katlı bir muallim meşrutası ile genişletildiği bilinmektedir.

Kaynakça:

www.tdvia.org