Mahmut Muhtar Paşa Konağı (Mermer Köşk) – Kadıköy Kız Lisesi, Moda Caddesi Hacı İzzet Sokak’ta bulunan okul, caddeden denize kadar uzanan geniş bir bahçe içindeki 3 binadan oluşur. Birinci derece tarihi eser statüsündeki “Mermer Köşk” bu binalardan biridir.

1870’li yıllarda inşaa edilen kökşte, 1897-1929 yılları arasında Mahmut Muhtar Paşa ve ailesi yaşamıştır. Konak, Paşa’nın mirasçıları tarafından Milli Eğitim Bakanlığı’na satıldıktan sonra okul binası olarak hizmet vermeye başlamış; diğer iki bina ise sonraki yıllarda konağın bahçesine ilave olarak inşaa edilmiştir.

1957’de kız lisesi olarak eğitime başlayan okul, 2002-2003 öğretim döneminde karma eğitime geçmiş,okulun adı Kadıköy Lisesi olarak değişmiştir. 2008-2009 yılından itibaren ise Anadolu Lisesi statüsüne geçmesine ancak tarihi bir okul olması nedeniyle adının korunmasına karar verilmiştir. Bugün adı İstanbul Kadıköy Lisesi’dir.

Bugün okul binası olarak kullanılan tarihi Mermer Köşk, 1870’lerde bir levanten tarafından şu anda adı bilinmeyen İtalyan bir mimara yaptırılmıştır ve dış cephesi mermer olduğu için “Mermer Konak” ismini almıştır. Konakta ilk olarak Alfred Frederic James Barker adında bir İngiliz yaşar. Hakkında Fransız asıllı olması ve konakta ailesiyle birlikte tam 10 yıl yaşamasının dışında bir bilgi yoktur. Konağı onun yaptırdığına dair olan söylentiler dışında…

Barker ailesi, 1894 İstanbul depreminden sonra, köşkü Dimitri Veldemi adında bir Rum’a satıp gider. Veldemi’den de, Osmanlı sadrazamlarından Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın evlenecek oğlu Mahmut Muhtar Paşa alır konağı ve Mısır Hidivi İsmail Paşa’nın kızı Prenses Nimetullah Hanım ile evlendikten sonra, konağa yerleşir. Mahmut Muhtar Paşa’nın Moda’ya yerleşmesi, o güne kadar levantenlerin yaşadığı Moda’ya Türk ailelerinin de gelmeye başlaması açısından önemlidir.

Aile, 1897-1929 yılları arasında konakta yaşamını sürdürür. Gazi Muhtar Paşa, köşke merkezi ısıtma sistemi ve şebeke suyu getirtir. Bugüne kadar kullanılmaya devam eden, üzeri kabartma desenli kalorifer petekleri yaptırır. 1908 yılında Anadolu yakasına henüz elektrik gelmemişken, Mahmut Muhtar Paşa kendi özel girişimiyle bahçeye bir makine ile dinamo yerleştirip, köşkle bahçesine elektrik sağlamıştır.

1912 yılında babasının kurduğu hükümette 90 gün süreyle Bahriye Nazırı olarak görev yapan Mahmut Muhtar Paşa, nazırlıktan ayrılıktan sonra Berlin’de sefir olarak görev yapmış, Berlin’deki görevinden sonra İstanbul’a dönüp Moda’daki köşkünde yaşamını sürdürmüştür. Mahmut Muhtar Paşa’nın kabinesinden ayrılmasından 13 yıl sonra Cumhuriyet hükümetince, hakkında yolsuzluk iddiasıyla dava açılmıştır.  90 gün süren nazırlık döneminde Osmanlı donanması için İngiltere’ye “Sultan Osman” ve “Reşadiye” isimli iki büyük zırhlı gemi siparişi verip bedelini ödemiş olan Muhtar Paşa’nın sipariş ettiği gemiler, I.Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine, Osmanlı Devleti’ne teslim edilmemişti. Paşa, yıllar sonra bu konuda açılan davada “hazine hakkının kaybına sebep olduğu” gerekçesiyle yargılandı,suçlu bulundu; gemi ve malzemelerin bedelini faiziyle ödemekle yükümlü kılındı. 1929‘da verilen bu karar üzerine 22 bin altını kendi servetinden ödeyen Paşa, ülkeyi terkedip Mısır’a yerleşti. 1935 yılında Napoli’ye bir gemi seyahati sırasında da hayatını kaybetti.

1952 yılında Mısır’da gerçekleşen ihtilal sonrası, hanedanlığa ait her şeye el konulunca, tüm varlığını kaybeden ailenin hayattaki fertleri İstanbul’a, köşke döndü. 1956’da borçlarını ödemek için köşkü ve içindeki eşyaları sattılar. Bugün Moda’da Kadıköy Lisesi olarak Türk eğitimine hizmet veren konak, Mahmut Muhtar Paşa’nın bu borcu nedeniyle devlete kalan bir yapıdır.

O yıl köşk Marmara Denizi’ne kadar uzanan 9 dönümlük arazisiyle, 1,5 milyon lira bedelle kamulaştırılıp Milli Eğitim Bakanlığı’na devredildi; içindeki heykeller, çeşmeler, tüm eşyalar da müzayede ile satıldı. Günümüzde Emirgan’daki Atlı Köşk’ün bahçesinde bulunan ve 1864’te Fransız heykeltraş Louis Doumas tarafından Paris’de yapılmış bronz at heykeli, Mermer Konak’ın bahçesinde bulunan ve müzayedede satılan heykellerdendir. Türkiye’nin ilk beş yıldızlı oltellerinden olan Elmadağ’daki Divan Oteli’nin simgesi haline gelen geyik heykeli ise Mermer Konak’ın arka bahçesinde bulunuyordu ve aynı müzayedede Vehbi Koç’a satılmıştı.

Yüksek duvarlarla çevrili, amblemli demir bir kapıdan girilen Mahmut Paşa Konağı(Mermerli Köşk), dikdörtgen planlı, neoklasik üslupta, ihtişamlı bir yapıdır. Bodrum, giriş, sofa ve bir cihannümadan oluşan Mermer Köşk’ün, doğu, batı ve kuzeye bakan üç kapısı bulunmaktadır . Doğu kapısı hareme açılan konağın, kuzeye bakan, dört sütunlu ana giriş kapısı ise selamlık bölümüne açılmaktadır. Giriş katında birbiriyle karşılıklı,aynı plana sahip 6 misafir odası bulunur. Konağın sofaya açılan 6 odası daha vardır. Onlardan biri Prenses Nimetullah, diğerleri de ailenin geri kalan bireylerine ayrılmış. Bu odaların duvar bezemeleri ve pencereleri dikkat çekicidir. Üçüncü kata ise hizmetçilerin kullandığı merdivenden çıkılır. Bu merdiven, aynı zamanda konağı, mutfak ve servis odasına bağlar. Üçüncü kat ise hizmetçilere yatak odası olarak ayrılmıştır. Binadaki ahşap işçiliği, 19.yüzyıl batı formundaki tavan ve duvar süslemeleri, Morano vitraylı pencereler, işlemeli mermer merdiven korkulukları, porselen kapı tokmakları, her biri ince birer sanat eseridir.

Uzun yıllar derslik olarak kullanılan Mahmut Paşa Konağı, 1999 Marmara depreminde zarar görünce kapısına kilit vurulmuş, sadece Kadıköy Kız Lisesi öğrencilerinin dışarıdan baktıkları bir binaya dönüşmüştür. 2008 yılında, okulun  mezunları gerekli restorasyon için İstanbul İl Özel İdaresi’ne başvuru yapmışlardırrdır. Bir türlü aşılamayan bürokratik süreç devam ederken, ne yazık ki konak içten içe çürümektedir. Yapı onarılırsa, Kadıköy Lisesi Müzesi’ne dönüştürülmesi planlanmaktadır.

Kaynakça:

G.Önce, Kendine Özgü Bir Semt Moda, İstanbul 1998, Kadıköy Belediyesi “Kültür ve Bilim Hizmetleri” Dizisi:2, s.108-111

Kadıköy Kız Lisesi Web sitesi

Wikipedia.org