Yeldeğirmeni semti, Kadıköy’de (http://www.degisti.com/index.php/archives/524), Haydarpaşa Koyu’nun karşısında, Kadıköy İskelesi’nin (http://www.degisti.com/index.php/archives/8334) kuzeyindeki yamaç üzerinde yer alır.

Kuzeyi ve doğusu Haydarpaşa Garı’nda(http://www.degisti.com/index.php/archives/1046) biten Anadolu Demiryolu, güneyi Recaizade Sokağı, batısı ise Kadıköy Rıhtım Caddesi ile çevrili olan semt, denize dik açı ile uzanan eğimli yamaçlar üzerindeki sokaklar ve bu sokakların kesişme noktalarındaki meydanlardan oluşmaktadır.

Geniş bir araziye yayılan Haydarpaşa Çayırı, Osmanlı’nın Süvari Birlikleri’nin  talim yaptığı alanlardan biriydi. Buranın süvariler tarafından kullanılmasından sonra Kadıköy’ün eskilerinin Talimhane adıyla bildikleri yerde, yani şimdiki Halit Ağa Caddesi ve Gazi Mustafa Kemal Paşa İlkokulu’nun bulunduğu düzlükte, Piyade Birlikleri de talim yapmaya başlamıştır. İşte bu iki alanın arasında kurulmuştur; Yeldeğirmeni semti.

15. ve 16. yüzyıllarda bahçeli köşklerle dolu bu yerleşim alanında 1774-1789 yılları arasında, Sultan I.Abdülhamit tarafından ordunun, sarayın ve halkın un ihtiyacını karşılamak için 4 yel değirmeni yaptırılmıştır. İbrahimağa, Rasimpaşa Camii, Karakol ve Osmangazi İlkokulu’nun bulunduğu yerde faaliyet gösteren ve semte adını veren bu değirmenlerden günümüze hiçbir iz kalmamıştır.

Padişah III.Selim zamanında(1789-1807 ) yerleşimde, sayıları hızla artan köşkler arasında  sokaklar oluşmaya başlamıştır. 1845 yılında artık düzgün sokakların oluştuğu semtte, Sultan I.Abdülmecit’in emriyle Kadıköy’ün ilk postanesi kurulmuştur.

1800’lü yılların ikinci yarısında, özellikle de 1885’den sonra Yeldeğirmeni büyük gelişme göstermiş, 1872 Kuzguncuk Dağhamamı yangınından sonra buradaki Yahudilerin Yeldeğirmeni’ne gelmesiyle,s emtin o tarihe kadar daha çok Müslüman ve Rum ağırlıklı olan nüfusu içinde Yahudiler giderek artmıştır. Büyük çoğunluğu küçük esnaf ve tüccar olan Yahudi cemaati, 1899’da İzzettin Sokağı’nda Hemdat İsrael Sinagogu’nu yaptırmıştır. Günümüze ulaşabilmiş diğer bir mabet de 1902 yılına ait Ayios Yeoryios Kilisesi’dir.

19.yüzyılın sonlarında, apartmanların giderek arttığı dönemde, Kadıköy’deki ilk apartmanlar Yeldeğirmeni’nde inşaa edilmiştir. Beyoğlu ve Taksim’dekilerden farklı özellikler taşıyan bu binalar, gerek planları gerekse daha sadeleştirilmiş cephe bezemeleriyle kendine has bir üslup taşırlar. Birçoğu günümüze ulaşmış olan bu binalardan Kehribarcı, Menase, Celal Muhtar sadece birkaçıdır. Gridal sokaklar ve geniş yapı blokları, dokusunu farklılaştıran unsurlardır. Boydan boya algılanan, uzun perspektif veren bir sokak yapısı vardır. Yapıların Büyük bir kısmı tuğla yığma sistemi ile yapılmıştır.

 Temelde iki tuğla olan kalınlık, üst katlara çıkıldıkça 1.5 ve 1 tuğla olarak devam eder. Kagir yapılarda ortak özellik; bodrum katların üst katlardan malzeme ve doku olarak farklı görünümde olmasıdır. Bu farklılık bir kordon silme ile ayrılmıştır. Döşeme adi voltadır. Pencere boşlukları cephede genellikle eşittir. Yerleşimde 167 adet tuğla bina tespit edilmiştir. 

1908’de Haydarpaşa Garı’nın hizmete girmesi, Yeldeğirmeni’nde birtakım yeniliklere vesile olmuş;  aynı dönemde Alman ailelerin çocukları için Gaziosmanpaşa İlkokulu, ikametleri içinse  Valpreda Apartmanı yapılmıştır. Bölgede ayakta kalmış çok az ahşap yapı vardır. Çoğu yangınlarda yok olmuştur. Yıkıntı halinde olanların da, kagir bir bodrum kat üzerine ahşap iskelet kurularak yapıldığı görülür. 

Kurtuluş Savaşı sonrasında azınlıkların ayrılmasıyla semtin nüfusunda bir düşüş olmuştur. 1950’ler sonrası ise yeni konut bölgelerine göçen ailelerin yerlerine, kırsal kesimden göçen aileler yerleşmişlerdir.

Bugünkü konumuyla Yeldeğirmeni, kara ve deniz ulaşımının kesiştiği noktaya çok yakındır. Batıdaki sınırı oluşturan Rıhtım Caddesi’nin hemen deniz tarafında dolmuş, otobüs durakları, bunların biraz ilersinde de vapur iskeleleri vardır. Anadolu yakasında ana ulaşım arterlerinden biri olan Minibüs Caddesi’ne işleyen minibüsler Yeldeğirmeni’nin içinden geçer. Semt ayrıca E-5 ve ana kent arterlerinin de yakınındadır.

Kaynakça:

Barkul Ömür, “Yeldeğirmeni”, s.462,463

Yeldegirmeni.kadıkoy.bel.tr

Wikipedia.org