Surp Garabet Kilisesi, Üsküdar(http://www.degisti.com/index.php/archives/1085) Bağlarbaşı’nda, Vasiyet Sokağı ile Muradiye Mektebi  Sokağı arasında yer alır. Yapı, Vardapet Zakarya tarafından 1617’de, ahşap bir kilisenin yerine  yaptırılmıştır. Mimarı Sarkis Kalfa’dır.

Zakeos da denilen Zakarya, 1626-1629 ve 1636-1639 senelerinde olmak üzere iki defa patrik olmuştur. Evliya Çelebi’nin çağdaşı olan Eremya Çelebi Kömürciyan  “Yenimahalle denilen yerde Ermeniler’in bir kiliseleri bulunmaktadır. Kilise, Vardapet Vanlı Kişoğlu Zakarya tarafından yaptırılmıştır. Adı geçen Vardapet ile Tokatlı Vardapet Boğos burada medfunlardır,” demektedir.

Mihrimah Sultan Camii(http://www.degisti.com/index.php/archives/5430) inşaatında çalışmak üzere aileleri ile beraber Van’dan ve Muş’dan getirtilen Ermeniler, bugünkü Yenimahalle’ye yerleştirilmiş, bir müddet sonra gelenlerle beraber yeni bir mahalle oluşturmuşlardır. İlk ahşap ve küçük kiliseyi de onların yaptığı tahmin edilmektedir.

Surp Garabet Kilisesi’nin bulunduğu mevki  XVIII. ve XIX. yüzyıllarda önemli bir Ermeni kültür merkezi olmuştur. İstanbul’da ilk Ermeni Mektebi, Patrik Hovennes Golod zamanında,Surp Garabet Kilisesi’nin yanında açılmıştır.(1719-1720). 1727’de Hovennes zamanında tamir ettirilen Surp Garabet Kilisesi, Patrik Asdvadzadur zamanında 1838’de yeniden inşaa edilmiş, 8 ağustos 1844’de onarım görüp açıldıktan sonra 1887’deki büyük Yenimahalle yangınında yanmıştır. Bugünkü kagir yapı, Patrik Harutyun zamanında II. Abdülhamit’den alınan izin ile Mateos ve Apik Uncuyan kardeşler tarafından yaptırılmıştır. Yapımına 2 Ağustos 1887 tarihinde başlanan kilise, 12 Haziran 1888’de ibadete açılmıştır.

Büyük bir avlu içinde yer alan yapı, Ermeni kiliselerinde çok az görülen bazilikal plana sahiptir. Muntazam kesme taştan yapılmış olan kilisenin giriş cephesi iki katlı olup, arşitrav görünümlü bir tepelikle sonlanmaktadır. Bunun gerisinde de ortası barok kartuşlarla bezeli, tepesi alemli çatı aynası yükselir . Kiremit kaplı çatısı iki tarafa meyillidir.

Kilisenin kuzey ve güney cephelerinin batı ucunda, muntazam kesme taşla yapılmış iki çan kulesi yükselmektedir. Üç kademeli olarak tasarlanmış kuleler, zemin katta kemerli bir geçitle avluya açılır. Kulelerde kat bölümlenmeleri, zengin bir silme takımıyla vurgulanmıştır. Birinci kattan itibaren geri çekilerek küçülen katlar, üstte sivri ve dilimli birer kubbeyle sonlanmaktadır.

Beş kapısı bulunan kilisenin, Vasiyet Sokağı üzerinde iki kapısı ve bunlar arasında kitabesiz, üç yüzlü bir çeşme bulunmaktadır. Batı cephesinde eksende, iki yanı pilastrlı, basık kemerli anıtsal giriş kapısı, bunun üzerinde üç satır halinde iki Ermenice kitabe, bu kitabenin yanında da Hz. İsa’nın hayatını sembolleştiren, taşa oyulmuş bir arma görülür.

Sütunlarla üç nefe ayrılmış kilisenin doğu nefi, ahşap oymalı korkulukları ile zeminden biraz daha yüksektir ve koroya ayrılmıştır. Kiliseyi, beşik örtüsü şeklinde uzun bir tonoz örter. Apsis’in iki tarafında, kırma çatılı, iki ayrı küçük şapel vardır. Bunlardan kuzeydeki vaftizhane ve şapel, güneydeki mugannilere ait mekan olarak kullanılmaktadır.

Batıdan girilen narteks, bu yönde iki pencere ile aydınlanmaktadır. Dışarı yarım yuvarlak taşma yapan apsisin, iki yanında yuvarlak kemerli birer niş vardır. Yan nefler karşılıklı olarak, yuvarlak kemerli, yüksek, üçer pencere ile kuzey ve güneye açılırlar. Kilisenin  özellikle batı cephesi, sık tekrarlanan  dikdörtgen pencere kompozisyonu ile dikkat çekmektedir.  Ortada bulunan pencereler, cephede sütun ve payelerle hareketlendirilmiştir.

Surp Garabet Kilisesi, 1984 yılında da tamirat görmüştür.

Kaynakça:

E.Şarlak, İstanbul’un 100 Kilisesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları,İstanbul 2010, s.152

Üsküdar Belediyesi Web Sitesi

istanbulgezi.net

istanbulermenivakiflari.org