Ermeni Patrikhanesi – Kumkapı Surp Asdvadzadzin Kilisesi, Kumkapı’da Şarapnel Sokak’da yer alır. 1641 yılından itibaren Patrikhane kilisesi olan Kumkapı Surp Asdvadzadzin, mahzeninde yer alan Ayios Theodoros Ayazması’ndan da anlaşıldığı üzere eski bir Bizans kilisesidir.

Sultan II. Mehmet, İstanbul’u feth etmeden önce teftiş için Bursa’ya gider ve orada Bursa Ermenileri Episkoposu Hovagim’i de ziyaret eder. Hovagim, Sultan II. Mehmet odasına aniden girince heyacanlanır. Sultan ona ne yaptığını sorunca da, “Allah kelamı okuyorum” diye cevap verir ve elindeki İncil’i gösterir. Sultan II. Mehmet bunun üzerine Hovagim’den İncil’den rastgele bir sayfa açmasını ve o sayfayı yorumlamasını ister. Hovagim’in rastgele açtığı sayfa Krallarla ilgili bir bölümdür. Hovagim padişaha “Sultanım siz daha geniş yerler feth edecek ve tüm dünyanın sultanı olacaksınız” der. II. Mehmet de “Bu tüm dünyaya Constantinople dahil mi?” diye sorar. Hovagim “Ona ne şüphe sultanım, bunun için kitap açmaya ne gerek var?” der. Bunun üzerine II. Mehmet, “Andım olsun eğer Constantinople’ü fethedersem, cemaatini bu şehre yerleştireceğim ve seni de patrik ilan edeceğim” der…

II. Mehmet, İstanbul’u fethettikten sonra Rumlara alternatif bir cemaat olması ve ileride Rumlar isyan ederse bunun önüne geçilebilmesi için Ermenileri İstanbul’a yerleştirir. Sonrasında da söz verdiği gibi Bursalı Hovagim’i patrik ilan eder ve Rumlardan aldığı Samatya‘daki Sulu Manastır’ı Ermenilere patrikhane olarak kullanmaları için verir. Kilisenin adı Surp Kirkor Lusuroviç olarak değiştirilir. Ayrıca Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerdeki bazı Rum kiliseleri de, Ermenilerin kullanımına verilir.

1641’de Patrikhane, Kumkapı’ya taşınır.Mayıs 1645’deki yangında harap olan kilise, Rahip Boğos’un liderliğinde onarılır. 1718’de tekrar bir yangın geçiren ve çok büyük hasar gören kilise, Kudüs Patriği Kirkor Şirvanlı ve İstanbul patriği Hovhannes Peğişetsi’nin ortak çabaları ile mimar Serkis Kalfa ve Melidon Araboğlu’nun yönetiminde, iki buçuk ay gibi çok kısa bir sürede onarılıp,13 Aralık 1719’da tekrar ibadete açılır. 1762 yangınında, avlusundaki Küdüs Patrikliği Vekalethanesi olan yapı da dahil olmak üzere tekrar yanan kilise, Patrik II. Hagop’un, Sadrazam Koca Ragıp Paşa’dan sağladığı destek ile yeniden tamir görür. Bu onarım sırasında kiliseye bitişik ikinci bir bina inşaa edilir.

1819’da Mimar Hovannes Serveryan’ın yönetiminde yeni baştan elden geçirilen yapının inşaası 19 Şubat 1820’de tamamlanır. Kilise 16 Ağustos 1825’ deki büyük Hocapaşa yangınında bir kez daha yanınca Patrikhane geçici olarak Samatya’ya(http://www.degisti.com/index.php/archives/2722)nakledilir. Daha sonra II. Mahmut’tan alınan 2 Şubat 1828 tarihli fermanla, Kirkor Balyan ve Karabet Devletyan’ın projeleri doğrultusunda, Kumkapı’daki ilk yerinde Surp Asdvadzadzin Kilisesi ile Surp Haç ve Surp Vortvots Vorodman kiliselerinden oluşan kompleks inşaa edilir ve 14 Ekim 1828’de ibadete açılır. Bunlara ilave olarak, Surp Haç Kilisesi’nin yanına Surp Hıreşdagabed, Surp Vortvots Vorodman’ın yanına ise Surp Dzınunt adlı birer şapel yapılır.  Surp Hıreşdagabed sonradan yıktırılmıştır. 18 Ocak 1845 deki fermanla yeniden tamir gören kompleksin ana girişine bir çan kulesi eklenir.  Geçirdiği muhtelif yangınlarla kullanılamayacak hale gelen patriklik kilisesi ve patriklik binası, 1850’li yıllarda Sultan II.Mahmut’un Kuyumcubaşısı ve başdanışmanı olan Kazaz Artin Amira Bezciyan tarafından yeniden inşaa edilir.

Ana kilise binasına giriş, çan kulesinin altındaki büyük kapıdandır. Kilise üç nefli, bazilika tipinde bir plana sahiptir. Orta nefin üzeri beşik tonoz, ana mekandan biraz yüksek olan yan neflerin üzeri ise tek meyilli çatı ile örtülüdür. Narteksin güneybatı köşesinde Patrik II. Varjabedyan’ın mezarı bulunur. Kuzeydeki neften bir kapı ile Surp Haç Kilisesi’ne giden koridora geçilmektedir. Ana sunağının iki yanında küçük sunaklar bulunur. Bu kısımda hazine odasına ve küçük şapele açılan geçitler vardır.

Kompleksin içindeki Surp Harutyan Şapeli de üstü tonozla örtülü bir bazilika planına sahiptir. Üç ayrı yönde kapısı olan bu şapelin girişinde Harutyan Amira Bezciyan’ın mezarı ve bronz büstü vardır. Mezarın hemen yanındaki merdivenlerden şapelin altındaki Ayios Theodoros Ayazması’na inilir.

1985’de kapsamlı bir onarımdan geçirilen Patrikhane Kilisesi, 2000’li yıllara kadar ufak tamiratlarla ayakta kalmayı başarmış, artık kullanılamayacak vaziyete gelince, Mesrob Mutafyan‘ın döneminde yapılan bağışlarla yeniden restore edilmiştir.

Birinci Dünya Savaşı sırasında kapatılan Vortvots Vorodman Kilisesi ise yaklaşık yüzyıl aradan sonra restore edilerek, Aralık 2011’de, hem ibadethane hem de ‘Patrik II. Mesrob Kültür Merkezi’ olarak yeniden hizmete açılmıştır.

Kaynakça:

E.Şarlak, İstanbul’un 100 Kilisesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları,İstanbul 2010,

wikipedia.org

sanattarihi.net

istanbulermenivakifleri.org

istanbulkulturenvanteri.gov.tr