Eski Saray ya da Saray_ ı Atik_ ı Hümayun, İstanbul’un fethinden sonra Osmanlıların yapmış olduğu ilk saraydır. Beyazıt’ta(http://www.degisti.com/index.php/archives/859) Süleymaniye ile Beyazıt Camii(http://www.degisti.com/index.php/archives/322) arasına, bugünkü İstanbul Üniversitesi’nin bazı bölümlerinin de içinde yer aldığı Forum Tauri’nin üzerine inşaa edilmiştir. 1454-1457 yılları arasında yapıldığı tahmin edilen saray, Topkapı Sarayı (Saray- ı Cedid- ı Hümayun)’nın(http://www.degisti.com/index.php/archives/956) inşaasından sonra Eski Saray (Saray- ı Atik- ı Hümayun) adını almıştır.

Eski Saray hakkında bilgiler son derece sınırlıdır. Yazılı ve çizili belgelerden anlaşıldığı kadarıyla, yüksek duvarlarla çevrili, kareye yakın büyük bir alan üzerinde yer alan saray, iyi korunmuş bir harem dairesi ile kasırlar, köşkler, idari yapılar ve vahşi hayvanların bulunduğu av sahalarından müteşekkildir.

Tarihçi Dukas(d. yaklaşık 1400 – ö. 1462’den sonra), saray duvarlarının bir mil uzunluğunda olduğunu, duvarlarda dört adet kapı bulunduğunu ve sarayın bahçesinde I.Theodosios’un diktirmiş olduğu, spiral süslemeleri olan anıtsal bir sütun bulunduğunu ifade etmiştir.

Osmanlılara 1505’de esir düşen ve Eski Saray’da içoğlanı olarak yaşamış olan Cenovalı Giovanni Antonio Menavino ise sarayın yirmi beş yapıdan oluştuğunu ve bahçesinde deve kuşlarının, tavus kuşlarının ve diğer egzotik kuşların dolaştığını belirtmiştir.

Bugün Nünberg’de  Germanisches Nationalmuseum’da yer alan ve tahmini olarak 1520-1530 yılları arasına tarihlendirilen Giovanni Andrea Vavassore’nin haritasında, avluya hakim bir hünkar dairesi de görülmektedir.

Matrakçı Nasuh’un(ö.1564)Beyan-ı Menazil’indeki İstanbul tasvirinde, Eski Saray’ın şehir içerisindeki konumu açıkça belli olmaktadır. Bu eser, kentin binaları ile birlikte bir Türk tarafından betimlenen ilk resmidir. Perspektif, oran gibi kavramlardan yoksun bu minyatür, kenti çözümleyen  eklektik bir niteliğe sahiptir. Minyatürde şehrin caddeleri, açık alanları ve sokakları göz ardı edilmiş, kentin belli başlı anıtsal mekanları belirli bir hiyerarşik sıra ile resmedilmiştir.

17. yüzyılda Evliya Çelebi sarayın dört köşeli, 12 bin arşın uzunluğunda bir sur ile çevrili olduğunu belirtmiştir. Bazı kaynaklarda bu surların üzerinde kule bulunmadığı, sur uzunluğunun yaklaşık olarak 1520 m, yüksekliğinin ise 29 m’den biraz fazla olduğu, dört kapısı bulunduğu, bunlardan birinin harem ağalarının muhafazası altında bulundurulduğu ve daima açık tutulduğu, birinin ise hiç açılmadığı ifade edilmektedir. Evliya Çelebi saray çevresinde Lala Mustafa Paşa, Piri Mehmet Paşa ve Esma Sultan saraylarının bulunduğundan da bahsetmiş ve sözlerine şöyle devam etmiştir:

”…Burçsuz, duvarsız, dişsiz, kalesiz ve hendeksiz bir surdur. Ama gayet sağlam yapılıp bütün duvar üzeri mavi kurşun ile örtülüdür. O zamanlar çepeçevre ölçüsü 12 bin arşın idi. Dört köşeli bir binadır. Bir tarafı Sultan Beyazıt Kazancıları köşesinden Misk-i Sabunu Kapısına kadar, bir köşesi Talak Mustafa Paşa Kapısında son bulurdu. Oradan bir tarafı Küçükpazar Seddi ve sarnıcı üzere bitmişti. Halen Yeniçeri Ağası sarayı ve Siyavuş Paşa sarayının yeri, meskür eski saray yerinde idi. Bir köşesi tâ Tahtakale üstündeki sedden geçip yine kazancı tüccarları köşesine gelinceye kadar muazzam bir saray yaptırmıştır. Daha sonra Sultan Süleyman bu eski sarayı 3 mil kuşatır bir saray yapıp, 3 kapı koydu. Divan Kapısı doğuya, Beyazıt Kapısı güneye, Süleymaniye Kapısı batıya bakar. Bu sarayın dışında Süleyman Han, Belgrat ve Malta ve Rodos fethi malından Süleymaniye Camisini yaptı ve medreseler ve darülhadis, darülkurra, ebced okuyan çocuklar okulu ve bir sultan çarşısı, düğmeci ve kuyumcular çarşısı yaptırdı. Mahbul Siyavuş Paşa’ya bir muazzam saray ve yeniçeri ağalarına mahsus bir eski saray ve Lala Mustafa Paşa için ve Karamanlı Piri Mehmet Paşa için birer saray ve Gebze’de cami sahibi Mustafa Paşa’ya ve kızı İsmihan Sultan’a da birer saray ve cami hizmetlileri için bir tane oda yaptırıp eski sarayın dört tarafını umumi yollarla çevirtti. Halen hiçbir tarafa bitişiği olmayan muazzam bir saraydır. Yukarıda yazılan vezirler sarayları ve imaretler tamamen bu eski sarayın bulunduğu yere yaptırılmıştır.”

Eski Saray 1541’de yanınca burada yaşayan harem halkı Topkapı Sarayı’na taşınmıştır. Sonrasında da gözden düşmüş, yaşlanmış cariyeler, ölen padişahın annesi, kadınları ve kızları burada yaşamaya başlamıştır.  Bunların hizmetleri ve muhafazaları için de maiyetlerine çok sayıda harem ağası, kapı ağası, kapıcı, baltacı gibi hizmetkarlar ve memurlar tayin edilmiştir.

Tarihi belgelere göre, Eski Saray 1625-1632 arasında IV.Murat Han devrinde esaslı bir onarım görmüştür. Muhtelif tarihlerde yangın geçiren sarayın, 1 Mayıs 1792’de harem ağaları kısmında, 11 Aralık 1793’te ise helvahane ve aşçı ocakları kısmında yangın çıkmıştır.

Yeniçeri Ocağı’nın 1826’da kaldırılması ile Eski Saray, Bab-ı Seraskeri’ye tahsis edilmiş, burada yaşayan kadınlar ise Topkapı Sarayı ile Eyüp’teki(http://www.degisti.com/index.php/archives/16975) Çifte Saraylar’a götürülmüşlerdir. Eski Saray’dan günümüze hiçbir iz kalmamıştır.

Kaynakça:

sanattarihi.net

radikal.com

sinangenim.com

kenthaber.com

harvard.edu

istanbul.edu.tr