Zarif(Zarifi) Mustafa Paşa Yalısı

Zarif Mustafa Paşa Yalısı, Anadoluhisarı’nda(http://www.degisti.com/index.php/archives/15495), Körfez Caddesi üzerinde yer alır. Esat Bey Yalısı olarak da bilinen yapı, Zarif Ongun ve Sedat Hakkı Eldem’e göre XVII. yüzyıl sonunda veya XVIII. yüzyıl başında inşaa edilmiştir. Behçet Ünsal ise yalının 1792’de inşaa edildiğini, bugünkü şeklini ise XIX.yüzyılın başında aldığını belirtmektedir.

Yapıldığı dönemde,harem, selamlık, mehtabiye ve kayıkhane bölümleri;harem ve selamlık bahçeleri, limonluk ve ahırları ile Boğaziçi’nin en büyük yalılarından biri olan sahilhanenin ilk sahibi Berberbaşı Mustafa Ağazade’dir. Zarif Mustafa Paşa yalıyı üçüncü sahibinden yani Sultan II. Mahmut’un Kahvecibaşılığını yapan Kani Bey’den 1848’de satın almış ve yalı 1992 yılına kadar bu ailenin elinde kalmıştır. 2000 yılında ise yalı Demet Sabancı Çetindoğan’ın mülkiyetine geçmiştir.

Zarif Mustafa Paşa Yalısı, Kurtuluş Savaşı sırasında Mustafa Kemal’in arkadaşlarının silahlarının saklandığı depo olarak hizmet vermiştir. I.Dünya Savaşı yıllarında da yalının orta bölümü sahipleri tarafından yıktırılmış; böylelikle harem ve selamlık kısımlarının bağlantısı kalmamış ve iki ayrı yalı meydana gelmiştir.

Bugün Boğaziçi’ne 17 metre cephesi bulunan Zarif Mustafa Paşa Yalısı, harem, selamlık ve mehtabiye köşkü olmak üzere üç ayrı bölümden meydana gelmiştir.

Geçirdiği onarımlar nedeni ile özgünlüğünü büyük ölçüde yitirmiş olan Mehtabiye Köşkü’nün günümüze ancak bir bölümü gelebilmiştir. Köşk bugün 400 m² kullanım alanına sahiptir.

1918–1919 yıllarında bir kısmı yıkılan, kalan bölümüne de 1971 yılında bir gemi çarpan harem kısmı maalesef harem günümüze ulaşamamıştır. Aşı boyalı, iki katlı olan harem bölümünün, ikinci kattaki yaldızlı odasındaki barok süslemeler, ahşap kaplamalar, stalaktitli tavan bordürleri kaynaklarda belirtilmiştir. Zarif Mustafa Paşa Yalısı bu özellikleriyle, Amcazade Hüseyin Paşa yalısı ile benzerlik göstermektedir.

Yalının iyi bir durumda günümüze gelen selamlık kısmı, bazı kaynaklara Zarif Mustafa Paşa’nın torunu olan, Devlet Şurası Azalarından Esat Bey’in ismi ile geçmiştir. Neo-Klasik mimari özelliklerini taşıyan bu yapı, sarı boyalı ve iki katlıdır. Katlar silmelerle birbirlerinden ayrılmıştır. Yalı orta sofalı plan tipinde olup, deniz cephesinde, üçgen alınlıklı konsolların taşıdığı bir bölümle dışarıya taşırılmıştır. Dikdörtgen pencerelerin çoğunlukta olduğu yapıda, denize çıkmalı bölümde yuvarlak kemerli pencerelere de yer verilmiştir. Bu dışa taşkın bölüm, detaylarda ampir üslubu yansıtsa da, yapının genelinde Türk yalı mimarisine sadık kalınmıştır.

Yalının hamamı, sıcaklık ve soğukluktan meydana gelen klasik Osmanlı hamamları tipindedir.

Mimar Turhan Giritlioğlu bu yalı için “Frontonlu, Avrupa etkili(içten açılan Fransız)pancurlarla cephede yabancı elemanlar var.”, Mimar Behçet Ünsal ise ”Sağlam olarak kalan selamlık dairesi bugünün Esad Bey Yalısı’dır. Yol açımı sonucu arka bahçesi, limonluk ile mutfak ve ahırları yıkılmış olan (1962) yalı grubunun diğer binaları da yok olmuştur…Bu yalının planı orta sofalı anonim bir sahilhane gibidir…İç mimarisi ise renkli zengin bitkisel motifli nakışlarla süslemelidir…XIX.yüzyılda başlayan Türk eklektizmi ile, burada da uygulanan tarzda klasik mimarimizin yabancılaşmaya yönlendiğine şahit oluyoruz.” demiştir.

Zarif Mustafa Paşa Yalısı’nın alt kat güney köşe odasına, 28 Haziran 1990 günü gemi çarpmış ve yalı bir onarım geçirmiştir.